Wykorzystanie wizerunku

Nie ulega wątpliwości, iż wizerunek człowieka stanowi jego dobro osobiste, które podlega ochronie prawnej (art. 23 k.c. oraz 24 k.c.) Pomimo, iż ustawodawca nie wprowadził legalnej definicji pojęcia „wizerunku” to przez pojęcie „wizerunku” należy rozumieć dostrzegalne, fizyczne cechy człowieka, tworzące jego wygląd i pozwalające na identyfikację osoby wśród ludzi jako obraz fizyczny, portret, rozpoznawalną podobiznę (por. wyrok Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 30 stycznia 2014 roku w sprawie I ACa 1452/13). W tym miejscu wskazać należy, iż niekiedy ochrona wizerunku oraz prawo do jego korzystania nieprawidłowo uznawane jest za przedmiot prawa autorskiego. Jest to stanowisko nieprawidłowe, bowiem osoba fizyczna nie posiada praw autorskich do swojego własnego wyglądu, wizerunku. Wynagrodzenie za korzystanie z wizerunku nie jest wynagrodzeniem za korzystanie z praw autorskich lub za rozporządzanie nimi. Prawa autorskie dotyczą utworu, a więc nie wizerunku danej osoby, lecz jego przedstawienia w określonej formie będącej utworem w rozumieniu tego prawa. Wizerunek danej osoby staje się utworem, będącym przedmiotem prawa autorskiego, dopiero wówczas, gdy stanowi przejaw działalności twórczej o indywidualnym charakterze, ustalony w jakiejkolwiek postaci, niezależnie od wartości, przeznaczenia i sposobu wyrażenia (art. 1 ust. 1 ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych - t.j. Dz.U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 ze zm.). Prawo do wizerunku, a więc własnego wyglądu, nie jest również prawem pokrewnym w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych, skoro niewątpliwie nie stanowi artystycznego wykonania utworu lub dzieła sztuki ludowej (art. 85 ust. 1 ustawy o prawie autorskim) (por. wyrok Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Gliwicach z dnia 1 sierpnia 2012 roku w sprawie I SA/Gl 873/11). 

Mając na uwadze powyższe należy wskazać, iż postanowienia umowy z aktorem w zakresie przeniesienia przez niego na rzecz producenta majątkowych praw autorskich do stworzonego przy jego udziale filmu nie zawierają w sobie zgody na wykorzystanie i rozpowszechnianie wizerunku aktora, np. do celów promocyjnych czy marketingowych. Zatem producent chcąc wykorzystać wizerunek aktora powinien co do zasady uzyskać jego zgodę na korzystanie z jego wizerunku, przy czym przepisy prawa nie przewidują żadnej formy szczególnej, jakie ma przybrać oświadczenie o wyrażeniu zgody na wykorzystanie wizerunku. Powyższe oznacza, iż zezwolenie na wykorzystanie wizerunku może być udzielone w dowolnej formie, byleby oświadczenie było jasne i niewątpliwe. Przykładowo zgadzając się na bycie statystą w filmie, każda osoba musi godzić się z tym, że jej wizerunek może zostać wykorzystany (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 3 grudnia 2013 roku w sprawie VI ACa 480/13).

Co więcej w braku wyraźnego zastrzeżenia zezwolenie nie jest wymagane, jeżeli osoba ta otrzymała umówioną zapłatę za pozowanie. Ponadto zgodnie z art. 81 ust. 2 PrAut zezwolenia nie wymaga również rozpowszechnianie wizerunku:

1. osoby powszechnie znanej, jeżeli wizerunek wykonano w związku z pełnieniem przez nią funkcji publicznych, w szczególności politycznych, społecznych, zawodowych;
2. osoby stanowiącej jedynie szczegół całości takiej jak zgromadzenie, krajobraz, publiczna impreza.

Domniemanie licencji, domniemanie odpłatności w prawie autorskim

Domniemanie udzielenia przez twórcę licencji niewyłącznej na korzystanie z utworu.

Zgodnie z art. 65 Pr.Aut. w braku wyraźnego postanowienia o przeniesieniu prawa, uważa się, że twórca udzielił licencji. Powyższe oznacza, iż przeniesienie majątkowych praw autorskich może nastąpić wyłącznie na podstawie umowy zawartej w formie pisemnej i tylko wówczas, gdy z treści postanowień umowy wyraźnie wynika wola twórcy do przeniesienia praw autorskich na nabywcę. W związku z powyższym wszelkie wątpliwości dotyczące charakteru umowy, wynikające z braku jednoznacznych wskazówek, czy mamy do czynienia z umową przenoszącą majątkowe prawa autorskie, czy z umową jedynie upoważniającą do korzystania z utworu (tj. z umową licencyjną), rozstrzygać należy na korzyść umowy licencyjnej (por. wyrok Sądu Najwyższego - Izba Cywilna z dnia 3 grudnia 2008 roku w sprawie V CNP 82/08). Warto jednak dodać, że art. 65 Pr.Aut., zawierający wymaganie, aby umowa o przeniesieniu majątkowego prawa autorskiego zawierała wyraźne postanowienie o przeniesieniu tego prawa, nie stoi na przeszkodzie odwoływaniu się w wypadku wątpliwości co do treści umowy do zawartych w Kodeksie cywilnym, zwłaszcza w 65 k.c., ogólnych zasad wykładni oświadczeń woli i umów oraz braniu pod rozwagę przede wszystkim zgodnego zamiaru stron i celu umowy. Nie ma bowiem podstaw do przyjęcia tezy, że te generalne reguły kodeksowe nie znajdują zastosowania do umów prawa autorskiego (por. wyrok Sądu Najwyższego z dnia 14 września 2005 roku w sprawie II CK 124/05).

Domniemanie odpłatności

Powyższe domniemanie jest ściśle powiązane z podstawową zasadą prawa autorskiego, a mianowicie z zasadą odpłatności umów dotyczących praw autorskich, określoną w art. 43 ust. 1 Pr.Aut. Zgodnie z tym przepisem jeżeli z umowy nie wynika, że przeniesienie autorskich praw majątkowych lub udzielenie licencji nastąpiło nieodpłatnie, twórcy przysługuje prawo do wynagrodzenia. Przepis ten ma charakter dyspozytywny, zatem strony umowy mogą postanowić, iż przeniesienie majątkowych praw autorskich może nastąpić nieodpłatnie – bez wynagrodzenia za przeniesienie majątkowych praw autorskich.

Utwór pracowniczy

Co do zasady prawa autorskie do utworu przysługują jego twórcy, jednakże od powyższej zasady ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewiduje pewne wyjątki. Jednym z nich jest utwór pracowniczy, albowiem zgodnie z art. 12 ust. 1 ww. ustawy jeżeli ustawa lub umowa o pracę nie stanowią inaczej, pracodawca, którego pracownik stworzył utwór w wyniku wykonywania obowiązków ze stosunku pracy, nabywa z chwilą przyjęcia utworu autorskie prawa majątkowe w granicach wynikających z celu umowy o pracę i zgodnego zamiaru stron. By dany utwór móc uznać za utwór pracowniczy należy zbadać czy powstał on w wyniku wykonywania obowiązków, wynikających ze stosunku pracy, przy czym dla spełnienia ww. warunku nie jest wystarczające wykazanie, że utwór powstał w godzinach pracy, siedzibie pracodawcy czy przy wykorzystaniu sprzętu, należącego do pracodawcy. W związku z powyższym dla zastosowania art. 12 ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych ważne jest, by stworzony utwór był wynikiem zobowiązania pracownika do wykonywania pracy obejmującej obowiązki twórcze w znaczeniu prawa autorskiego, a zatem powstał w następstwie realizowania zespołu czynności "o cechach odpowiadających zasadzie ich wyodrębnienia ustalonej w umowie" (por. wyrok Sądu Apelacyjnego w Warszawie z dnia 12 listopada 2008 roku, sygn.. akt I ACa 227/08). Jeżeli zatem z postanowień umowy o pracę nie wynika, by pracownik zobowiązał się do świadczenia na rzecz pracodawcy pracy o charakterze twórczym to utwór powstały przy okazji lub przez przypadek w trakcie świadczenia pracy nie ma charakteru utworu pracowniczego.

Przeniesienie majątkowych praw autorskich do utworu pracowniczego następuje w drodze jednostronnego oświadczenia pracodawcy o przyjęciu utworu, przy czym złożenie ww. oświadczenie nie wymaga żadnej szczególnej formy i może zostać złożone nawet w formie dorozumianej, np. poprzez zaakceptowanie bez zastrzeżeń  przedstawionego pracodawcy utworu. Warto również pamiętać, iż zgodnie z art. 12 ust. 2 ustawy jeżeli pracodawca, w okresie dwóch lat od daty przyjęcia utworu, nie przystąpi do rozpowszechniania utworu przeznaczonego w umowie o pracę do rozpowszechnienia, twórca może wyznaczyć pracodawcy na piśmie odpowiedni termin na rozpowszechnienie utworu z tym skutkiem, że po jego bezskutecznym upływie prawa uzyskane przez pracodawcę wraz z własnością przedmiotu, na którym utwór utrwalono, powracają do twórcy, chyba że umowa stanowi inaczej. Strony mogą określić inny termin na przystąpienie do rozpowszechniania utworu.

Egzekucja z majątkowych praw autorskich

Autorskie prawa majątkowe zgodnie z art. 18 ust. 1 Pr. Aut. nie podlegają egzekucji dopóki służą twórcy. Wyjątek od powyższej zasady stanowią wymagalne wierzytelności, powstałe w wyniku wykonywania praw autorskich. Powyższe oznacza, iż wierzyciel twórcy nie może zaspokoić swojego roszczenia z majątkowych praw autorskich, przysługujących twórcy nawet jeżeli stanowiłyby one jedyny majątek twórcy. Jednakże powyższe ograniczenie nie dotyczy wymagalnych wierzytelności, powstałych w wyniku wykonywania praw autorskich np. z prawa do wynagrodzenia twórcy z tytułu przysługujących mu praw autorskich. W związku z powyższym w sytuacji, gdy twórcy przysługują prawa autorskie do utworu i osiąga z nich określony dochód, np. z tytułu udzielenia odpłatnej licencji to wierzyciel twórcy nie ma co prawda możliwości prowadzić egzekucji z samych majątkowych praw autorskich (bowiem są one wyłączone spod egzekucji), natomiast ma możliwość zaspokoić swoje roszczenie z wynagrodzenia z tytułu udzielonej licencji.

Należy pamiętać, iż powyższe ograniczenia co do zakazu prowadzenia egzekucji z majątkowych praw autorskich dotyczą tylko sytuacji, gdy prawa te przysługują jego twórcy, a nie jego nabywcom. W przypadku zatem nabycia majątkowych praw autorskich przez osoba trzecią, wierzyciel nabywcy ma prawa żądać zaspokojenia swojego roszczenia również z nabytych majątkowych praw autorskich, zaś żadne ograniczenia w zakresie prowadzenia egzekucji go nie dotyczą.

Warto również wskazać, iż po śmierci twórcy, spadkobiercy mogą sprzeciwić się egzekucji z prawa autorskiego do utworu nieopublikowanego, chyba że sprzeciw byłby niezgodny z ujawnioną wolą twórcy co do rozpowszechniania utworu.

Jednocześnie warto wskazać, iż przepisy ustawy Pr.Aut. wyjmują z obrotu niektóre majątkowe prawa autorskie.  Zgodnie bowiem z art. 18 ust. 3 Pr.Aut. prawo do wynagrodzenia:

• z tytułu dokonanych zawodowo odsprzedaży oryginalnych egzemplarzy utworu plastycznego lub fotograficznego (art. 19 ust. 1 Pr.Aut.)

•  z tytułu dokonanych zawodowo odsprzedaży rękopisów utworów literackich i muzycznych (art. 19¹ Pr. Aut.)

•  z tytułu opłat ze sprzedaży magnetofonów i innych podobnych urządzeń oraz związanych z nimi czystych nośników (art. 20 ust. 2 Pr.Aut.)

• z tytułu opłat ze sprzedaży magnetowidów i innych podobnych urządzeń oraz związanych z nimi czystych nośników (art. 20 ust. 3 Pr.Aut.)

• z tytułu opłat ze sprzedaży urządzeń reprograficznych oraz związanych z nimi czystych nośników (art. 20 ust. 4 Pr.Aut.)

• z tytułu opłat uiszczanych przez posiadaczy urządzeń reprograficznych (art. 20¹ Pr.Aut.)

• z tytułu odpłatnego udostępniania egzemplarzy fragmentów utworów (art. 30 ust. 2 Pr.Aut.)

• z tytułu wykorzystania utworu audiowizualnego (art. 70 ust. 3 Pr.Aut.)

nie podlega zrzeczeniu, zbyciu ani egzekucji, przy czym niniejsze ograniczenie nie dotyczy wymagalnych już wierzytelności.